มยฺหนฺติ เอกวจเนน อตฺตโน สาธุคุโณทยการณํ นิรติมานตํ ทีเปติฯ สนฺเตสุปิ อญฺเญสุ ชินปริยาเยสุ มุนินฺทสทฺโท อิฏฺฐมโนสมฺปีณนอมฺโภชตุลฺยตาสุนฺทริตฺตสรณตฺตสงฺขาตานํ อตฺถนฺตรานํ โอจิตฺยํ โปเสตีติ ปยุตฺโตฯ ตถา หิ ตาทิสสฺส มุขํ อมฺโภชตุลฺยํ, ตสฺมิํ มุโขทเร สมฺภวา สุนฺทรี, ตโตเยว ปาณินํ สรณํฯ ตสฺมาเยว มโนสมฺปีณเน ปฏุตฺตํ สุพฺยตฺตมิติ โอจิตฺยํ โหติฯ โลเก ปตฺถฏมิทโมจิตฺยมาทรณียํ โหติฯ ตสฺมิญฺหิ อุตฺตมกวโยเยว อุปเทสกาติฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘โอจิตฺยํ นาม วิญฺเญยฺยํ, โลเก วิขฺยาตมาทรา;

ตตฺโถปเทสปฺปภวา, สุชนา กวิปุงฺควา’’ติ [สุโพธาลงฺการ 104 คาถา]ฯ

นิมิตฺตวณฺณนา

[2]

รามสมฺมาทฺยลงฺการา, สนฺติ สนฺโต ปุราตนา;

ตถาปิ ตุ วฬญฺเชนฺติ, สุทฺธมาคธิกา น เตฯ

[2] อเถวมภิคตามิตสิทฺธิสมฺปทาปาทเนกจตุรปรมิฏฺฐเทวตา- ภาวรูปิตสทฺธมฺมรตนสฺโส’ ปทสฺสิตนิปจฺจกาเรน อิฏฺฐเทวตาปูชํ ทสฺเสตฺวา ‘‘นนุ พนฺธลกฺขณมตฺถิเยว ปุพฺพกํ, ตสฺมา กิมเนน ปิฏฺฐปิสเนเน’’ติ ลกฺขณนฺตรารมฺภปฏิกฺเขปกชนปฏิพาหนปุพฺพกมภิเธยฺยปฺปโยชน- สมฺพนฺเธ ทสฺเสตุมาห ‘‘รามสมฺเม’’จฺจาทิฯ รามสมฺมาทีนํ รามสมฺมปภุตีนํ ปุพฺพาจริยานํ, รามสมฺมาทโย วา ตํสมฺพนฺธโตฯ ภวติ หิ ตํสมฺพนฺธโต ตพฺโพหาโร ยถา กิญฺจิปิ เวชฺชสตฺถํ ‘‘พิมฺพิสาโร’’ติฯ อลงฺการา ภูสาวิเสสา, พนฺธาลงฺการปฏิปาทกตฺเถน อลงฺการขฺยา คนฺถวิเสสา วาฯ สนฺโต โสภนาฯ ทฺเวปิ ปุรา ปุพฺพกาเล ภวา ปุราตนา, โปราณิกาฯ อุโภปิ สนฺติฯ ยชฺชปิ สํวิชฺชนฺติฯ

ตถาปิ ตูติ นิปาตสมุทาโยยํ วิเสสาภิธานารมฺเภฯ เอวํ สนฺเตปีติ อตฺโถฯ สุทฺธมาคธิกาติ มคเธสุ ภวา, ตตฺถ วิทิตา วา มคธา, สทฺทาฯ เต เอเตสํ สนฺติ, เตสุ วา นิยุตฺตาติ มาคธิกาฯ สุทฺธา จ สกฺกฏาทิภาสิตกาลุสิยาภาเวน วิสุทฺธา, อสมฺมิสฺสา วา อปริจิตตฺตา เต มาคธิกา จาติ สุทฺธมาคธิกา, ยติโปตาฯ เต ยถาวุตฺเต อลงฺกาเร อาภรณวิเสเส น วฬญฺเชนฺติ, ปสาธนวิเสเส นานุภวนฺติฯ คนฺถวิเสเส ปน อุคฺคหณธารณาทิวเสน อตฺตโน สุทฺธมาคธิกตฺตา, รามสมฺมาทีนญฺจ สกฺกฏาทิภาวโตติ อยเมตฺถ สทฺทตฺโถฯ ภาวตฺถเลโสเปตฺถ ปริปูรติ, ตถาวิธปตีติโยคโตฯ สุทฺธมาคธิกา อตฺตโน ปริสุทฺธภาเวน ปุพฺเพ โสภนาปิ เต อลงฺการา อิทานิ มลคฺคหิตภาวปฺปตฺตา ‘‘กิํ เตหิ มลคฺคหิเตหิ อมฺหาทิสานํ สุทฺธสตฺตาน’’นฺติ น วฬญฺเชนฺตีติฯ

‘‘ปตียมานํ ปน กิญฺจิ วตฺถุ,

อตฺเถว วาณีสุ มหากวีนํ;

ยํ ตํ ปสิทฺธาวยวาติริตฺต-

มาภาติ ลาวณฺยมิวงฺคนาสู’’ติฯ

หิ วุตฺตํฯ

[2] สนฺโต วิญฺญูหิ ปสตฺถตฺตา โสภนา ปุราตนา ปุพฺพกาลสมฺภูตา รามสมฺมาทฺยลงฺการา รามสมฺมาทีหิ อาจริเยหิ วิรจิตตฺตา, เตสํ ตํสมฺพนฺธโต ตพฺโพหารสทิสนามตฺตา วา รามสมฺมาทโย นาม อลงฺการา กิสฺมิญฺจิ เวชฺชสตฺเถ ‘‘พิมฺพิสาโร’’ติ โวหาโร วิยฯ

อลงฺการา ภูสาวิเสสา, อลงฺการตฺตปฏิปาทนโต อลงฺการนามิกา คนฺถวิเสสา วา สนฺติ กิญฺจาปิ วิชฺชนฺติ, ตถาปิ ตุ เอวํ สนฺเตปิ สุทฺธมาคธิกา สกฺกฏปากตาทีสุ อญฺญภาสาสุ ปริจยาภาวโต เกวลมาคธิกา เต รามสมฺมาทิเก อลงฺกาเร น วฬญฺเชนฺติ ปสาธนวเสน, อุคฺคหณธารณาทิวเสน น เสวนฺติฯ มคเธสุ ภวา, เตสุ วา วิทิตา มคธา, สทฺทาฯ เต เอเตสํ อตฺถิ, เตสุ นิยุตฺตาติ วา มาคธิกาฯ สุทฺธสทฺโท มคธวิเสสโน, มาคธิกวิเสสโน วา โหติฯ สทฺทานํ ตาทิสปตีติวิเสสโยคโต ภาวตฺถเลโสปิ อิธ ทิปฺปติฯ ตถา หิ สุทฺธมาคธิกา อตฺตโน สุทฺธตฺตา เตสํ วินฺยาเสน โสภนตฺเต สติปิ ภาสาย ปุราตนตฺตา อปริสุทฺโธติ อวมญฺญมานา น วฬญฺเชนฺตีติฯ วตฺติจฺฉิตสฺสตฺถสฺส อุปตฺถมฺภกภูโต ภาวตฺถเลโสปิ มหากวีนํ วจเนสุเยว ลพฺภตีติ ทฏฺฐพฺโพฯ วุตฺตํ หิ–

‘‘ปตียมานํ ปน กิญฺจิ วตฺถุ,

อตฺเถว วาณีสุ มหากวีนํ;

ยํ ตํ ปสิทฺธาวยวาติริตฺต-

มาภาติ ลาวณฺยมิวงฺคนาสู’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – มหากวีนํ ปูชิตกวีนํ วาณีสุ วจนวิเสเสสุ ปตียมานํ คมฺมมานํ ยํ กิญฺจิ วตฺถุ โย โกจิ อตฺถเลโส อตฺเถว อตฺถิ เอว, ตํ วตฺถุ องฺคนาสุ วนิตาสุ ปสิทฺธาวยวาติริตฺตํ หตฺถปาทาทิปากฏสรีราวยวโต อธิกํ ลาวณฺยมิว มโนโคจรีภูตสุนฺทรตฺตํ วิย ปสิทฺธาวยวาติริตฺตํ ปกาสสทฺทาวยวโต อธิกํ หุตฺวา อาภาติ ทิปฺปตีติฯ

อภิธานาทิวณฺณนา

[3]

เตนาปิ นาม โตเสยฺย-เมเต’ลงฺการวชฺชิเต;

อนุรูเปนา’ลงฺกาเร-เน’สเมโส ปริสฺสโมฯ

[3] เตเนจฺจาทิฯ